Czuły narrator

W jednym z opowiadań genialnego Philipa K. Dicka fabryki sterowane jakąś oszalałą inteligencją nie mogą zatrzymać produkcji i muszą stworzyć dla nieskończonej liczby zaprogramowanych towarów idealnego nabywcę, superkonsumenta zahipnotyzowanego tym kosmosem dóbr, klienta, dla którego istotą życia stanie się próbowanie i delektowanie się odmianami tego czy tamtego, deliberowanie nad markami szminek, gadżetów, perfum, ubrań, samochodów, tosterów, przy czym specjalne programy i pisma będą służyć mu do konsultowania, co wybrać. Ta wizja, jakże futurystyczna w latach sześćdziesiątych XX wieku, ziściła się szybciej, niż myśleliśmy. Dziś to opis naszego tu i teraz.

Istnieją filozofowie i psychologowie, dla których nie istnieje realne głębokie „ja”. Jest ono tylko iluzją. Jest tyle „ja”, ile wokół nas obrazów, archetypów, wydarzeń. „Ja” to strumień doznań, które gromadzą się na chaotycznym rusztowaniu naszego temperamentu i podstawowych cech psychicznych, niczym śmieci na gałęzi zanurzonej w nurcie rzeki.

Zamiast tej iluzji pojedynczości i integralności istnieje w nas migotliwa wielość, nieskończona potencjalność, której nie jesteśmy w stanie wyczerpać ani zrealizować do końca życia.

Pierwsze zdjęcie, jakie świadomie przeżyłam, to zdjęcie mojej matki, jeszcze zanim mnie urodziła. Kobieta jest smutna, zamyślona, jakby nieobecna. Kiedy ją potem pytałam o ten smutek - a robiłam to wiele razy, żeby zawsze usłyszeć to samo - mama odpowiadała, że jest smutna, bo się jeszcze nie urodziłam, a ona już do mnie tęskni.
- Jak możesz do mnie tęsknić, skoro mnie jeszcze nie ma? - pytała.

Wiedziałam już, że się tęskni za kimś, kogo się utraciło, że tęsknota jest efektem straty.
- Ale też może być odwrotnie - odpowiadała. - Jeżeli się do kogoś tęskni, to on już jest.

Ta krótka wymiana zdań gdzieś na zachodniej polskiej prowincji pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku, wymiana zdań między moją mamą a mną, jej małym dzieckiem, utkwiła mi na zawsze w pamięci i dała zapas mocy na całe życie. Wyniosła bowiem moje istnienie poza zwyczajną materialność świata i przypadkowość, poza przyczynę i skutek oraz prawa prawdopodobieństwa. Umieściła je niejako poza czasem, w słodkim pobliżu wieczności. Zrozumiałam to swoim dziecięcym umysłem, że jest mnie więcej, niż sobie do tej pory wyobrażałam. I nawet jeżeli powiem: „Jestem nieobecna”, to i tak na pierwszym miejscu znajduje się „Jestem” - najważniejsze i najdziwniejsze słowo świata.

W ten sposób niereligijna młoda kobieta, moja mama, dała mi coś, co kiedyś nazywano duszą, a więc wyposażyła mnie w najlepszego na świecie czułego narratora.

Podział „ja” na mniej lub bardziej abstrakcyjne konstrukty ma długą tradycję. Począwszy od klasycznej dystynkcji na duszę i ciało, a skończywszy na Freudzie, widzącym w naszej psychice trzy siły, które niezależne, a nawet wrogie wobec siebie, czynią nasze „ja” polem przepychanek i walki: ego, id, superego. [...]
Zawsze wielką przyjemność sprawiały mi wszelkie systemy oparte na rozbijaniu całości na mniejsze współpracujące (bądź nie) ze sobą składniki. Trójca Freuda powinna zostać jednak jak najprędzej poprawiona, trójca ta powinna się zmienić w tetraktys, arcyczwórkę sił, i do ego, id oraz superego powinien dołączyć narrator - siła przekraczająca granice „ja” i komunikujące trzy pozostałe ze światem.